Morgoth
New member
Netflix’in son yerli dizisi “Uysallar” yayınlandı. Oyuncu takımından konusuna, sanat idaresinden afişine biroldukça bakımdan ilgi uyandıran diziyi Hakan Günday kaleme alırken Onur Saylak yönetiyor. İkilinin “Daha” ile “Şahsiyet”ten daha sonra bir kere daha iş birliğine gittiği “Uysallar”, Haluk Bilginer, Uğur Yücel, Öner Erkan ve Songül Öden üzere isimleri bir ortaya getirmiş.
KİMDİR BU UYSALLAR, HEM NE KADAR UYSALLAR BAKALIM?
Diziyi özetlemek gerekirse analım. Oktay Uysal (Öner Erkan) devletten ihale alacak kadar hükümete yakın bir şirkette çalışan, ömrü boyunca kendisini bastırmış ve sözünü daima borç altına girerek aramış bir mimar. Ayağını daima yorganın dışına uzatıyor. Aldığı konutun kredi borcu çabucak hemen bitmemiş. Masraf ve harcamalar daima bir adım uzaklığında… Durduğu an tüm konforunu yitirebileceği bir noktada…
Oktay Uysal’ın, büyüme çağı sancılarından mustarip iki çocuğu ve tıpkı yastığa baş koymasına karşın irtibatı yıllar evvelden kaybettiği bir eşi (Nil-Songül Öden) var. Her şeyi geride bırakıp kaçmaya karar verdiği akşam, İstanbul’a çöken sis uçuşunu erteleyince çark ederek meskenine dönüyor.
Uysal, babası Olcay’ın (Uğur Yücel) da bir kâbus üzere çöktüğü bu şartlarda uysal uysal yaşarken devlet ağlarını örüyor ve bir hapishane planı çizmeye başlıyor. Daha doğrusu proje, bakanlığın temsilcisi Berhudar’dan (Haluk Bilginer) ret yiyince her şeye sıfırdan başlıyor. İşte bu sıfır noktası Oktay’ın gençliğine dönüşünü de tetikliyor. İkinci kere kaçma fırsatı bulan Oktay, bu kere Rio yerine içe dönmeyi yeğliyor ve geceleri punk kılığına girip sokakları arşınlıyor. Tahminen bir işaret bekliyor!
BİR ALEGORİ DENEMESİ OLARAK UYSALLAR
“Uysallar”ı tek sözle tabir et deseler birinci tercihim kuşkusuz “politik” olur. Uysallar bırakın televizyonu, internet platformlarında hatta şenlik sinemalarında dahi meselae sıkıntı rastlanacak bir politik tabana yaslanmış. Oktay Uysal nasıl elektrik yüklüyse dizi de siyasi iletilerle donanmış, lakin bu durumun dizide dengeyi bir kesim bozduğunu görüyoruz.
Saylak ile Günday daha evvelki işlerinde temeli bireyler ve bağlar üzerine çatarken toplumsal problemleri hikayenin akacağı yatak tayin ediyorlardı. “Daha”da Gaza ile Ahad’ın çatışması, “Şahsiyet”te Agâh Beyoğlu’nun adalet arayışı öne çıkmaktaydı lakin bu üretimler özünde iktidar ve çürüme üzere üniversal meseleleri ele alıyordu. “Uysallar” da Uysal Ailesi’nin öyküsü üzere görünürken aslında Türkiye’nin bir çıktısını sunuyor.
Saylak-Günday ikilisi alegorisini İstanbul semalarına çöken sis ile kuruyor. Göndermelerini esirgemeyen dizi, bir karakterine (Suat-Serkan Altunorak) niyetini direkt söyletiyor: “Stephen King sisi yazsa endişe olur, bizde politik tansiyon oluyor.”
Olağan “Uysallar” göndermeleri büyük ölçüde aşan, surete sığınmayıp kelamını açıkça söyleyen bir dizi. Kaldı ki bu berrak halin dizideki politizasyonu da olumsuz etkilediğini ve hamlık olarak geri döndüğünü ileri sürebiliriz. Zira bir noktadan daha sonra tüm karakterler politik görünmeye zorlanmış… Apolitik olduğunu/olması gerektiğini savunan (bunu beyan etmese de hissettiriyor) Yağmur bile pek politik bir karaktere sahip, hatta tahminen dizideki pencereye göre en politik tiradı atıyor. Yağmur (Nezaket Erden) karakterine döneceğim, öncedena bu hamlığı örneklendirmeye çalışayım. Sis kente çökerken sokakta hata oranının artışına şahit oluyoruz. Güvenlik kameraları devre dışı kaldığından insanların kendi adaletlerini aramaya başlıyor, Yağmur’dan öğreniyoruz. birebir vakitte değişmeyen iki şey var: TV yorumcuları ve kolluk kuvvetleri. İkisi de “kaos sevdalıları”nın peşine düşmüş. Nihat Doğan kılıklı bir yorumcu bir televizyon programında bilim insanlarını maksat alıyor. Kolluk ise geceleri sokağa punk kimliğiyle çıkan Oktay’a gbt yapıyor, yeni olup olmadığını, nereden düştüğünü falan soruyor. Bize bu sorgunun bir Beyoğlu rutini olduğu hissettiriliyor. Hani hakikaten bu çapta bir sis olayı yaşansa mevcut iktidar fazlaca da farklı bir adım atmayacaktır ancak kurmaca cephesinden değerlendirirsek her şeyi örten sis katmanının olağanüstü şartlar yarattığını ve buna bağlı olarak çatışmada belirleyici bir rol oynaması gerektiğini savunabiliriz. Sisin art plana itilmesi onu özdeşleştirebileceğimiz mevcut siyasi iktidarın da art plana itilmesi üzere nahoş bir yan mana çıkarıyor. Siyasi iktidarın görünmez kılınması ise yaratılan toplumsal enkazın transferinde sakil bir üslup getiriyor.
Başka yandan mesela “alkol tüketmeme” riyakârlığının sergilendiği sahneler alabildiğine sıradan yansıtılmış. İçine kaygılar sığdırmış Berhudar otel odasında rakı içerken, iş ortamında sadece kuşburnu reklamı yapıyor. Artık her insanın bilip konuştuğu, dahası pudra şekeri’yle yozlaşmanın doruğuna yükselmiş bu sıkıntıyı göze sokmak alegorinin kıymetinden düşürmüş diyebiliriz.
İRONİK, SEMBOLİK ANLATIM; BAYRAKLAR VE İSİMLER
Dizi, ismini ailenin soyadından almış. Oktay’ın işvereni Müfit Bey’in yeni medyayı ve manaları falan kurcalayan yerleştirmeci, dizmeci sanatçı eşi Firdevs (Esra Şengünalp) bir kompozisyon çalışıyor. Uysal ailesi, çekirdek ve geniş aile bireyleri ile poz verip görüntüye alınıyor. Eskinin anı fotoğrafları öteki bir deyişle aile olmanın mührünü taşıyan siyah beyaz vesikalar bu kere görüntüye dönüşüyor. elbette bir farkla: Dizide hareketli bir hareketsizlik kelam konusu… Fotoğraf, anı belgelerken Firdevs Hanım’ın görüntüsü vakti da donduruyor. Kıpırtısız kalan, ortalarında geçen konuşmaların kayda alınmadığı, yani bir bakıma canlı diri mezara gömülmüş, hayattan koparılmış aile uysallığının kurbanı oluyor. Roland Barthes, Camera Lucida’da fotoğrafın canlılığını sorgularken canlı görünme dileğini vefatın yadsınması olarak söz edip şu satırlara yer veriyor: “Fotoğraf aslında ilkel bir tıp tiyatro, bir çeşit Canlı Tablo, altında ölüleri gördüğümüz hareketsiz ve boyalı yüzün bir temsilidir.”(*) Dizide en ironik kısım elbet burası.
İsimlerin manaları sırtladığı Uysallar’da devleti temsil eden Berhudar da farklı bir seçim… Berhudar, “mutluluğa erişmiş kişi” manasına gelirken el öpenlere “berhudar ol” denmesi de bir açıdan “beni memnun ettin, sen de ol” temennisi taşıyor. Dizideki Berhudar bir daha ironik bir halde “talimatlarıma uyarsanız berhudar olacaksınız” teminatı vermekte… Elimi öpün, diz çökün ve tabi olun, tebaa olun! Lakin Berhudar’ın pek keyifli olmayışı devlet olmanın, hükmetmenin verdiği huzursuzluğu akıllara getiriyor. Yerin kaydığını duyuyoruz. Daima tetikte kalmanın yorgunluğu, iç ve dış mihrakların baş döndürücü faaliyetleri, “gerektiğinde” düşman yaratmanın kuvvetlikleri vs. Berhudar tam da denizin bittiği yerde… Karaya oturmuş, ineklerin otladığı geniş topraklarda hapishane inşa ediyor! tıpkı vakitte o denli bayağı bir hapishane değil, Avrupa’nın en büyüğü! Berhudar en büyük olmanın çiğliğini ve telaşını taşıyor. Oktay Uysal, nasıl bir sahnede panik atak geçiriyorsa Berhudar da geçirilmemiş bir panik atak… Tahminen daha kötüsü, ayakta geçirilen bir kalp krizi veya kararsız bir elin devamlı uzanıp bir türlü çekmediği imdat freni!
Berhudar’ın hapishane için ineklerin otladığı topraklara yönelmesi çeşitli okumalara açık. Fetihçi bir hazzı da içeren bu yağma siyasetinin çoban muhalefetine takılması Sinan Çetin retoriğinin, “her yasak kendi isyancısını yaratır” popülizminin çöküşünü de aydınlatmakta… Hatırlarsınız, direktörün ceberut devlet taşlaması olan ve Öner Erkan’ın da yer aldığı “Kâğıt” sineması (2010) Ak Parti’nin “çobanlar”ı nasıl dönüştürdüğüne dair fikir veriyordu. bir daha tıpkı direktörün bir belgesel için çektiği “mutlu ol, bu bir emirdir” propaganda sineması, “Batı hayranı Cehape zihniyeti”ni teşhir ediyordu. Alışılmış Ak Parti gerçek çobanlarla, köylülerle değil, çoban karikatürüyle iş görüyor, emek düşmanı niteliğini kof bir halktan yanacılık ile (başına kof eklesem dahi “halkçılık” yazmaya elim varmadı) maskeliyordu. Berhudar’ın çobanla müsabakası AKP’nin halktan yana maskesinin indiğini ortaya koyuyor. Doğal hudutlara varılmış, yenip doyulmuş, masadan ise kalkılmamış. Kara var, yağma var, üstelik hâlâ dönüşme ve dönüştürme imkanı var ama fakir kesitlere giden yolun girişine şu biçimde bir tabela da asılı: “Bu saha daha fazla manipülasyona kapalıdır.”
Sembollere devam edelim. Oktay’ın başta punklar için tasarladığı ve vakit içinde tüm yersiz yurtsuzlara barınak olan işgal meskenine “Anakara” ismi veriliyor. Bu isim mimarın Ankara geçmişini hatırlatmanın yanı sıra Berhudar’ın vardığı yeri de pekiştiriyor. Berhudar’ın hapishane inşa ettiği anakara iktidar cephesinde meşruiyet yitimini karşılarken, Oktay’ın anakarası yeni imkanların yaratılması manasına geliyor. Birinin “hapishanesi”, ötekinin gayretine soluklanma fırsatı sunuyor. Gerçek punk Moloz’un Dicle Irmağı kıyısında kurmak istediği anarşist topraklara Tornistan ismini vermesi ve kendine dönüşü vurgulaması da toplumsal dönüşümü tamamlıyor. her insanın ana karası kendine!
GÜNDÜZ UYSAL, GECE PUNK!
“Uysallar”da birkaç öge sivriliyor. Ailesini terk edip okyanus çok bir ülkeye kaçmak üzere bir mimarın hapishane çizmesi tam bir kara mizah örneği. bir daha birebir Uysal’ın ömrü boyunca bir defa dahi isyan etmemişken postalları, deri ceketleri çekip anarşistliğe soyunması, pembe dünyasından ayrılıp kara kızıl bir dünyaya yanaşması, konutunun direğinden inip komüne, eşitliğe yönelmesi bir sıkışmanın, bir kaçışın tezahürü… Bu pembe dünya ne kadar cazip gelse de iki baba baskısını kaldıramaz! Bir ömür uzunluğu öz babasının baskısından kaçmış, olağan olarak bu kaçış problemleri öteleme üzere berbat bir alışkanlık kazandırmış mimara. Sabrın sonları ikinci babanın devlet babanın (Berhudar) varlığı ile aşılıyor. Berhudar’ın damdan düşercesine ömrüne girdiği Oktay konutta Olcay, iş yerinde devlet figürü içinde kalınca mecburen gece kaçışlarına, ikili yaşama yöneliyor.
Suavi Süalp’in 70’lerdeki çatışmalı siyasi atmosfere uygun düşen “Gündüz insan gece hırt” isimli değişik bir çizgi romanı bulunuyor. Şiddet ve şehvetten beslenen, toplumsal sorunları ıskalamayan bu roman bir devlet memurunun kasap kuyruğunda başına cop yedikten daha sonra delirme sürecini işliyor. Oktay da günümüzün çalkantılı atmosferinde yediği görünmez darbelere daha fazla dayanamıyor ve kendine yeni bir varoluş seçiyor. Süalp’in karakteri dar gelirliyken Oktay bolluktan boşluğa düşüyor. Ortaklaştıkları nokta kaostan beslenmeleri… ötürüsıyla sabahları büyük çaplı bina yıkım görüntüleri izlemekten hoşlanan Oktay’ın ceketine “kaos sevdalısı” yazması anarşist bir öfkeden, bir gençlik hasretinden çok devrimci durumun doğurgan tarafına işaret etmekte… Öyleyse şu soruyu sormak istiyorum: Nereye Oktay Uysal, nereye?
UYSALLAR’DA BİR GEOMETRİK ÇALIŞMA
Saylak ile Günday’ın iş birliği derinlikli bir anlatı ortaya koymuş. Birtakım problemler süratli ve yüzeysel geçilirken veya deva olma gayretkeşliğiyle Marmara sarsıntısından, sistematik hücuma uğrayan plaza çalışanına her sıkıntıya değinme gereksinimi duyulurken odaktaki Uysal ailesinin ve onlarla ilgiye geçenlerin hayatları çok kuvvetli işlenmiş. Dizide hem çevrimsel hem doğrusal bir anlatım kelam konusu… Birbirini kovalayan metaforlar ve bir daha birbirini tamamlayan ikilikler izliyoruz. Her Uysal hayatındaki eksiği arıyor, kuyruğunu yakalamaya uğraşıyor. Oktay isyanını, Nil gençliğini, Olcay Uysal aşkını… Ege intikamının peşinde, Ece büyüklerin yargılarıyla kirletilmemiş bir çocukluğun… Yalnızca Uysallar değil, dizide en değerli karakterlerden olan Berhudar öfkesini, yara beresini takip ediyor. Kovalamaca bir tıp daha sonra aykırıya dönüyor ve bu kere herkes bir şeylerden kaçmaya başlıyor. Oktay resmi ve zorba babalarından, Nil dışlanmaktan, Olcay Uysal reddedilmekten… Berhudar hayali kumpaslar kuruyor başında, hayali savcıları arıyor, görünmez düşmanlarla savaşıyor; köşeye sıkışıyor, tırnaklarını çıkarıyor. Doğrusu kimsenin dinlenemediği yuvarlak bir ring ve bir kör dövüşü var ortada. Kimin yumruğu kimin yüzünde patlıyor meçhul.
Bu var olma problemine fevkalade bir riyakârlık eşlik etmekte… Sis üzere çökmüş. Sis kentte, riyakârlık ailenin doruğunda asılı… Berhudar Efendi kendini zorla Uysallar’a, akşam yemeğine davet ettiriyor. Sofrada başköşeye kurulup dört dörtlük bir Nihat Hatipoğlu performansı sergiliyor. Ailesiz yaşanmayacağını söyleyen, kendi düzmece duygusallığına kapılarak gözyaşlarına boğulan Berhudar, Avrupa’nın en büyük cezaevi inşaatını teftiş etmekten kıvanç duyuyor. Maketteki insanları konuşturarak yahut örnek hücreler yaparak dalga geçiyor.
Nil, beyaz yakalı kimliğiyle bir daha doğuyor. Evlendikten daha sonra çalışma hayatından koptuğu için gasp edildiğine inandığı bir kimlik bu… Mesleğine dönmek isteği duyuyor. aslında toplumsal etraf arayışında… Bir şirkette işe girdiğini, evlenip boşandığını söylüyor yeni etrafına, bu kadar rahat palavra söylemesinin arkasında yaptıklarını yasal görmesinin hissesi yadsınamaz. Üniversite imtihanına yetişmediği için kapıdan dönen Ege, toplumsal yardım çalışanı Seher ile ilgi kurarken farklı biri oluyor, kıssalar yazıyor. İçlerinde gerçeği arayan sadece Ece… Küçük kız yanıtların peşinde, insanlığı yaralayan şeyleri öğrenmek istiyor ağabeyinden: Açlık, savaş, veba… Tüm bu ikilikler, iki uçlu kimliklerin dizide bir doğrusallığa denk düştüğünü söyleyebiliriz. Zira palavralar, sahipleri tarafınca -acıya sebep olsalar da- kaçınılmaz görülüyorlar.
CAMINA TAŞ DEĞMEYEN MESKENDEN GELECEK GÖRÜNMEZ!
Dizinin politik taraftan en civcivli kısmı “baktığı yer”… Uysallar sise bir rezidanstan bakıyorlar. Bırakın insanları konutların dahi karınca üzere göründüğü bir yükseklikten… Oktay Uysal plaza çalışanı, ruhunu işverene satmış, o derece satmış ki işverenin karısı Uysallar’ın ruhunu kavanoza koyarcasına görüntüye alıp sergileyebiliyor. Çalışmasına da “Uysallar’ın ruhu” ismini veriyor. Nil “bedenimle aklım tıpkı yerde değil” derken her ikisinin de tıpkı inançlı bahçede, tıpkı tel örgüler arkasında, öteki başka bloklarda olduğunu biliyoruz. En samimileri Oktay Uysal bile punk hayatını yeni arkadaşlarına barınma imkânı ve sermaye sağlayarak destekliyor. Gündüzleri uysalken gecelerini tam manasıyla isyankâr bir yaşama ayırmıyor, ötekiler’e bir şeyler verme, öteki hayatı’ndan bir şeyler alma muhtaçlığı duyuyor.
Bu noktada, plazanın bilmem kaçıncı katından baktığımızda iki telaffuz dikkat çekmekte… Birincisi Suat’ın Nil’i tavlamak için giriştiği geveze seansların birinde “sınıf kavramı yalnızca otomotiv bölümünde var” deyişi ve bu biçimde olmadığını kavrayacak şuurda bulunmasına rağmen Nil’in bunu onaylaması… Tahminen kur oyununu bozmaması… Şaşırtan sayılmaz. Nil de, çocukları Ege ile Ece de sınıflarına nazaran yaşıyorlar. Ege temizlikçileri azarlıyor, Ece kâğıt toplayıcı çocuklar için okul seyahatine toplanan parayı çalıyor, yardıma muhtaç komşusuna satıp parasını kullansın diye telefon veriyor. Çocuk aklı ve âlâ niyet lakin nihayetinde sınıf imkânları!
İkinci telaffuz ise Yağmur’un tiradı… “Uysallar”da itici bir güçle yüklü Yağmur. Üst seviye beyaz yakalıyı dahası bayan kimliği ve daha hayli da “bireyin teslimiyeti” üzerinden köleleştirilmiş beyaz yakalıyı karşılamakta… Hani tam da “benim beyaz yakalı arkadaşlarım var, uygun insanlar” diyeceğiniz tipten… Uygun ancak özünde… Yağmur olsa yağmaz! Onun da çenesine vurmuş, beden lisanı yardım daveti adeta… Daima kıpırdıyor “beni, mutlu kaldığım bu cehennemden çıkarın” daveti… Şad ama toplumsallığını bir cehennemin orta yerine kurduğunun farkında. O’na karşın o’nu kurtarmalı! Kıymetli bir tiradı var; şenlik sinemalarını eleştiriyor. “Onları ayakta tutan biziz, en sadık müşterileri biziz, bir daha de bize saldırıyorlar”a gelen şeyler söylüyor. Sahnede asıl soru şu: Yağmur’un tiradı gerçek mi? Yani Saylak ile Günday kendi ayaklarına mı ateş ediyorlar? İçtenler mi? Dizinin geneline baktığımızda isyanın plaza çalışanları tarafınca başlatılmayacağını söylemek mümkün. En besbelli ileti bu… esasen “Uysallar” çürümüş bağların alternatifini çizmeyip “nasıl olabileceğini” açıklayamasa da nasıl olmayacağını bildiriyor ve “çıkmaz bu yol bir yere” diyor.
Plaza, rezidans, işverene biat, devlete itaat, sise dumana sinmek, elinde sopa olana pısmak, Silivri’den korkmak, günü kurtarmak… Bunları geçeceksiniz! Camına taş değmeyen meskenden gelecek falan görünmez. Seher’in atmak istediği taş muhatabı bir cam bulabilmeli yoksa bu yol bir yere çıkmaz. Öyleyse Yağmur’un tiradını samimi bir özeleştiri sayabiliriz. Yağmur’un kendini bilmezliği Mert’in korkaklığında doğrulanıyor. Attığı bir tweet yüzünden sabah akşam gözaltına alınacağını düşünen Mert (İbrahim Selim) giderek çözülüyor. Mert’in bu çözülüşü plazanın her katına öteki başka yansıyor. Yağmur’da esaret, Oktay’da ikilem, Suat’ta yozlaşma… Çıkamazlar bir yere!
GÖNLÜK YOKSA EZİLMEYE…
“Uysallar”da kolaycı bir yan var. Netflix’in “Azizler”, “Uysallar” vb. isimler taşıyan ve orta üst sınıf sonları bir türlü aşamayan hikayeleri, meselelerin toplum genelindeki yansımasına da set çekiyor. Baskı altında Türkiye’ye tek bir sınıfın gözünden bakmaya zorlanıyoruz.
Dizide üç değerli meşakkatten daha kelam edebiliriz. Birincisi bayan sığınma konutlarındaki tedirginliğin Yağmur ve Zehra üzerinden “üst sınıflarda istekli kölelik” düzebir daha eşitlenmesi. İkincisi Ege’nin depresyonunun “17 yaşında ne olacağıma karar vermeye zorlanıyorum” üzere zorlama bir külfete indirgenmesi. Üçüncüsü ise Moloz karakterinin zayıf bir öyküyle sunulması… Bu üç sorunu ve göndermelerle şişirilmiş metnin hikayeyi vakit zaman aksatmasını dışarıda tutarsak dizi kendi damarını yakalıyor ve çok pak akıyor. Fakat bunların da ötesinde “Uysallar”ın o denli bir havası var ki izlediğinizde “bu dizi önemli” diyorsunuz. Saylak-Günday ikilisi bunu hissettirmeyi başarmış. Öte yandan oyunculuklar anlatıdaki tansiyonu canlı tutuyor ve senaryo düştüğünde omuz veriyor. Haluk Bilginer ile Uğur Yücel’e aslına bakarsan söylenecek kelam yok. Lakin Öner Erkan’ın da ismini yavaş yavaş büyük oyuncular ortasına yazdırdığını görüyoruz. Songül Öden ise oyunculuk yükü bakımından kritik bir rolde… Dizi boyunca dolup finalde taşıyor. İniş çıkışlar en hayli onun karakterine yazılmış. Nezaket Erden de rolüyle bütünleşmiş. Üzerine biraz daha oynanabilirmiş. Daha doğrusu karakteri tek istikametli bırakılmış; çeşitlendirilebilirmiş.
Toparlarsak, “Uysallar”ın bir manifesto havası estirdiğini, yetersiz bir tahlil sunmasına rağmen zorbalığa itirazı çok kuvvetli lisana getirdiğini söyleyebiliriz. Son bir kelamımız de Oktay Uysal’a: Gönlün yoksa ezilmeye, uzaklara gitmen gerekmez, Rio meskeninin önünde!
* Roland Barthes, Camera Lucida, s. 38, 1996, Altıkırkbeş Yayın.
KİMDİR BU UYSALLAR, HEM NE KADAR UYSALLAR BAKALIM?
Diziyi özetlemek gerekirse analım. Oktay Uysal (Öner Erkan) devletten ihale alacak kadar hükümete yakın bir şirkette çalışan, ömrü boyunca kendisini bastırmış ve sözünü daima borç altına girerek aramış bir mimar. Ayağını daima yorganın dışına uzatıyor. Aldığı konutun kredi borcu çabucak hemen bitmemiş. Masraf ve harcamalar daima bir adım uzaklığında… Durduğu an tüm konforunu yitirebileceği bir noktada…
Oktay Uysal’ın, büyüme çağı sancılarından mustarip iki çocuğu ve tıpkı yastığa baş koymasına karşın irtibatı yıllar evvelden kaybettiği bir eşi (Nil-Songül Öden) var. Her şeyi geride bırakıp kaçmaya karar verdiği akşam, İstanbul’a çöken sis uçuşunu erteleyince çark ederek meskenine dönüyor.
Uysal, babası Olcay’ın (Uğur Yücel) da bir kâbus üzere çöktüğü bu şartlarda uysal uysal yaşarken devlet ağlarını örüyor ve bir hapishane planı çizmeye başlıyor. Daha doğrusu proje, bakanlığın temsilcisi Berhudar’dan (Haluk Bilginer) ret yiyince her şeye sıfırdan başlıyor. İşte bu sıfır noktası Oktay’ın gençliğine dönüşünü de tetikliyor. İkinci kere kaçma fırsatı bulan Oktay, bu kere Rio yerine içe dönmeyi yeğliyor ve geceleri punk kılığına girip sokakları arşınlıyor. Tahminen bir işaret bekliyor!
BİR ALEGORİ DENEMESİ OLARAK UYSALLAR
“Uysallar”ı tek sözle tabir et deseler birinci tercihim kuşkusuz “politik” olur. Uysallar bırakın televizyonu, internet platformlarında hatta şenlik sinemalarında dahi meselae sıkıntı rastlanacak bir politik tabana yaslanmış. Oktay Uysal nasıl elektrik yüklüyse dizi de siyasi iletilerle donanmış, lakin bu durumun dizide dengeyi bir kesim bozduğunu görüyoruz.
Saylak ile Günday daha evvelki işlerinde temeli bireyler ve bağlar üzerine çatarken toplumsal problemleri hikayenin akacağı yatak tayin ediyorlardı. “Daha”da Gaza ile Ahad’ın çatışması, “Şahsiyet”te Agâh Beyoğlu’nun adalet arayışı öne çıkmaktaydı lakin bu üretimler özünde iktidar ve çürüme üzere üniversal meseleleri ele alıyordu. “Uysallar” da Uysal Ailesi’nin öyküsü üzere görünürken aslında Türkiye’nin bir çıktısını sunuyor.
Saylak-Günday ikilisi alegorisini İstanbul semalarına çöken sis ile kuruyor. Göndermelerini esirgemeyen dizi, bir karakterine (Suat-Serkan Altunorak) niyetini direkt söyletiyor: “Stephen King sisi yazsa endişe olur, bizde politik tansiyon oluyor.”
Olağan “Uysallar” göndermeleri büyük ölçüde aşan, surete sığınmayıp kelamını açıkça söyleyen bir dizi. Kaldı ki bu berrak halin dizideki politizasyonu da olumsuz etkilediğini ve hamlık olarak geri döndüğünü ileri sürebiliriz. Zira bir noktadan daha sonra tüm karakterler politik görünmeye zorlanmış… Apolitik olduğunu/olması gerektiğini savunan (bunu beyan etmese de hissettiriyor) Yağmur bile pek politik bir karaktere sahip, hatta tahminen dizideki pencereye göre en politik tiradı atıyor. Yağmur (Nezaket Erden) karakterine döneceğim, öncedena bu hamlığı örneklendirmeye çalışayım. Sis kente çökerken sokakta hata oranının artışına şahit oluyoruz. Güvenlik kameraları devre dışı kaldığından insanların kendi adaletlerini aramaya başlıyor, Yağmur’dan öğreniyoruz. birebir vakitte değişmeyen iki şey var: TV yorumcuları ve kolluk kuvvetleri. İkisi de “kaos sevdalıları”nın peşine düşmüş. Nihat Doğan kılıklı bir yorumcu bir televizyon programında bilim insanlarını maksat alıyor. Kolluk ise geceleri sokağa punk kimliğiyle çıkan Oktay’a gbt yapıyor, yeni olup olmadığını, nereden düştüğünü falan soruyor. Bize bu sorgunun bir Beyoğlu rutini olduğu hissettiriliyor. Hani hakikaten bu çapta bir sis olayı yaşansa mevcut iktidar fazlaca da farklı bir adım atmayacaktır ancak kurmaca cephesinden değerlendirirsek her şeyi örten sis katmanının olağanüstü şartlar yarattığını ve buna bağlı olarak çatışmada belirleyici bir rol oynaması gerektiğini savunabiliriz. Sisin art plana itilmesi onu özdeşleştirebileceğimiz mevcut siyasi iktidarın da art plana itilmesi üzere nahoş bir yan mana çıkarıyor. Siyasi iktidarın görünmez kılınması ise yaratılan toplumsal enkazın transferinde sakil bir üslup getiriyor.
Başka yandan mesela “alkol tüketmeme” riyakârlığının sergilendiği sahneler alabildiğine sıradan yansıtılmış. İçine kaygılar sığdırmış Berhudar otel odasında rakı içerken, iş ortamında sadece kuşburnu reklamı yapıyor. Artık her insanın bilip konuştuğu, dahası pudra şekeri’yle yozlaşmanın doruğuna yükselmiş bu sıkıntıyı göze sokmak alegorinin kıymetinden düşürmüş diyebiliriz.
İRONİK, SEMBOLİK ANLATIM; BAYRAKLAR VE İSİMLER
Dizi, ismini ailenin soyadından almış. Oktay’ın işvereni Müfit Bey’in yeni medyayı ve manaları falan kurcalayan yerleştirmeci, dizmeci sanatçı eşi Firdevs (Esra Şengünalp) bir kompozisyon çalışıyor. Uysal ailesi, çekirdek ve geniş aile bireyleri ile poz verip görüntüye alınıyor. Eskinin anı fotoğrafları öteki bir deyişle aile olmanın mührünü taşıyan siyah beyaz vesikalar bu kere görüntüye dönüşüyor. elbette bir farkla: Dizide hareketli bir hareketsizlik kelam konusu… Fotoğraf, anı belgelerken Firdevs Hanım’ın görüntüsü vakti da donduruyor. Kıpırtısız kalan, ortalarında geçen konuşmaların kayda alınmadığı, yani bir bakıma canlı diri mezara gömülmüş, hayattan koparılmış aile uysallığının kurbanı oluyor. Roland Barthes, Camera Lucida’da fotoğrafın canlılığını sorgularken canlı görünme dileğini vefatın yadsınması olarak söz edip şu satırlara yer veriyor: “Fotoğraf aslında ilkel bir tıp tiyatro, bir çeşit Canlı Tablo, altında ölüleri gördüğümüz hareketsiz ve boyalı yüzün bir temsilidir.”(*) Dizide en ironik kısım elbet burası.
İsimlerin manaları sırtladığı Uysallar’da devleti temsil eden Berhudar da farklı bir seçim… Berhudar, “mutluluğa erişmiş kişi” manasına gelirken el öpenlere “berhudar ol” denmesi de bir açıdan “beni memnun ettin, sen de ol” temennisi taşıyor. Dizideki Berhudar bir daha ironik bir halde “talimatlarıma uyarsanız berhudar olacaksınız” teminatı vermekte… Elimi öpün, diz çökün ve tabi olun, tebaa olun! Lakin Berhudar’ın pek keyifli olmayışı devlet olmanın, hükmetmenin verdiği huzursuzluğu akıllara getiriyor. Yerin kaydığını duyuyoruz. Daima tetikte kalmanın yorgunluğu, iç ve dış mihrakların baş döndürücü faaliyetleri, “gerektiğinde” düşman yaratmanın kuvvetlikleri vs. Berhudar tam da denizin bittiği yerde… Karaya oturmuş, ineklerin otladığı geniş topraklarda hapishane inşa ediyor! tıpkı vakitte o denli bayağı bir hapishane değil, Avrupa’nın en büyüğü! Berhudar en büyük olmanın çiğliğini ve telaşını taşıyor. Oktay Uysal, nasıl bir sahnede panik atak geçiriyorsa Berhudar da geçirilmemiş bir panik atak… Tahminen daha kötüsü, ayakta geçirilen bir kalp krizi veya kararsız bir elin devamlı uzanıp bir türlü çekmediği imdat freni!
Berhudar’ın hapishane için ineklerin otladığı topraklara yönelmesi çeşitli okumalara açık. Fetihçi bir hazzı da içeren bu yağma siyasetinin çoban muhalefetine takılması Sinan Çetin retoriğinin, “her yasak kendi isyancısını yaratır” popülizminin çöküşünü de aydınlatmakta… Hatırlarsınız, direktörün ceberut devlet taşlaması olan ve Öner Erkan’ın da yer aldığı “Kâğıt” sineması (2010) Ak Parti’nin “çobanlar”ı nasıl dönüştürdüğüne dair fikir veriyordu. bir daha tıpkı direktörün bir belgesel için çektiği “mutlu ol, bu bir emirdir” propaganda sineması, “Batı hayranı Cehape zihniyeti”ni teşhir ediyordu. Alışılmış Ak Parti gerçek çobanlarla, köylülerle değil, çoban karikatürüyle iş görüyor, emek düşmanı niteliğini kof bir halktan yanacılık ile (başına kof eklesem dahi “halkçılık” yazmaya elim varmadı) maskeliyordu. Berhudar’ın çobanla müsabakası AKP’nin halktan yana maskesinin indiğini ortaya koyuyor. Doğal hudutlara varılmış, yenip doyulmuş, masadan ise kalkılmamış. Kara var, yağma var, üstelik hâlâ dönüşme ve dönüştürme imkanı var ama fakir kesitlere giden yolun girişine şu biçimde bir tabela da asılı: “Bu saha daha fazla manipülasyona kapalıdır.”
Sembollere devam edelim. Oktay’ın başta punklar için tasarladığı ve vakit içinde tüm yersiz yurtsuzlara barınak olan işgal meskenine “Anakara” ismi veriliyor. Bu isim mimarın Ankara geçmişini hatırlatmanın yanı sıra Berhudar’ın vardığı yeri de pekiştiriyor. Berhudar’ın hapishane inşa ettiği anakara iktidar cephesinde meşruiyet yitimini karşılarken, Oktay’ın anakarası yeni imkanların yaratılması manasına geliyor. Birinin “hapishanesi”, ötekinin gayretine soluklanma fırsatı sunuyor. Gerçek punk Moloz’un Dicle Irmağı kıyısında kurmak istediği anarşist topraklara Tornistan ismini vermesi ve kendine dönüşü vurgulaması da toplumsal dönüşümü tamamlıyor. her insanın ana karası kendine!
GÜNDÜZ UYSAL, GECE PUNK!
“Uysallar”da birkaç öge sivriliyor. Ailesini terk edip okyanus çok bir ülkeye kaçmak üzere bir mimarın hapishane çizmesi tam bir kara mizah örneği. bir daha birebir Uysal’ın ömrü boyunca bir defa dahi isyan etmemişken postalları, deri ceketleri çekip anarşistliğe soyunması, pembe dünyasından ayrılıp kara kızıl bir dünyaya yanaşması, konutunun direğinden inip komüne, eşitliğe yönelmesi bir sıkışmanın, bir kaçışın tezahürü… Bu pembe dünya ne kadar cazip gelse de iki baba baskısını kaldıramaz! Bir ömür uzunluğu öz babasının baskısından kaçmış, olağan olarak bu kaçış problemleri öteleme üzere berbat bir alışkanlık kazandırmış mimara. Sabrın sonları ikinci babanın devlet babanın (Berhudar) varlığı ile aşılıyor. Berhudar’ın damdan düşercesine ömrüne girdiği Oktay konutta Olcay, iş yerinde devlet figürü içinde kalınca mecburen gece kaçışlarına, ikili yaşama yöneliyor.
Suavi Süalp’in 70’lerdeki çatışmalı siyasi atmosfere uygun düşen “Gündüz insan gece hırt” isimli değişik bir çizgi romanı bulunuyor. Şiddet ve şehvetten beslenen, toplumsal sorunları ıskalamayan bu roman bir devlet memurunun kasap kuyruğunda başına cop yedikten daha sonra delirme sürecini işliyor. Oktay da günümüzün çalkantılı atmosferinde yediği görünmez darbelere daha fazla dayanamıyor ve kendine yeni bir varoluş seçiyor. Süalp’in karakteri dar gelirliyken Oktay bolluktan boşluğa düşüyor. Ortaklaştıkları nokta kaostan beslenmeleri… ötürüsıyla sabahları büyük çaplı bina yıkım görüntüleri izlemekten hoşlanan Oktay’ın ceketine “kaos sevdalısı” yazması anarşist bir öfkeden, bir gençlik hasretinden çok devrimci durumun doğurgan tarafına işaret etmekte… Öyleyse şu soruyu sormak istiyorum: Nereye Oktay Uysal, nereye?
UYSALLAR’DA BİR GEOMETRİK ÇALIŞMA
Saylak ile Günday’ın iş birliği derinlikli bir anlatı ortaya koymuş. Birtakım problemler süratli ve yüzeysel geçilirken veya deva olma gayretkeşliğiyle Marmara sarsıntısından, sistematik hücuma uğrayan plaza çalışanına her sıkıntıya değinme gereksinimi duyulurken odaktaki Uysal ailesinin ve onlarla ilgiye geçenlerin hayatları çok kuvvetli işlenmiş. Dizide hem çevrimsel hem doğrusal bir anlatım kelam konusu… Birbirini kovalayan metaforlar ve bir daha birbirini tamamlayan ikilikler izliyoruz. Her Uysal hayatındaki eksiği arıyor, kuyruğunu yakalamaya uğraşıyor. Oktay isyanını, Nil gençliğini, Olcay Uysal aşkını… Ege intikamının peşinde, Ece büyüklerin yargılarıyla kirletilmemiş bir çocukluğun… Yalnızca Uysallar değil, dizide en değerli karakterlerden olan Berhudar öfkesini, yara beresini takip ediyor. Kovalamaca bir tıp daha sonra aykırıya dönüyor ve bu kere herkes bir şeylerden kaçmaya başlıyor. Oktay resmi ve zorba babalarından, Nil dışlanmaktan, Olcay Uysal reddedilmekten… Berhudar hayali kumpaslar kuruyor başında, hayali savcıları arıyor, görünmez düşmanlarla savaşıyor; köşeye sıkışıyor, tırnaklarını çıkarıyor. Doğrusu kimsenin dinlenemediği yuvarlak bir ring ve bir kör dövüşü var ortada. Kimin yumruğu kimin yüzünde patlıyor meçhul.
Bu var olma problemine fevkalade bir riyakârlık eşlik etmekte… Sis üzere çökmüş. Sis kentte, riyakârlık ailenin doruğunda asılı… Berhudar Efendi kendini zorla Uysallar’a, akşam yemeğine davet ettiriyor. Sofrada başköşeye kurulup dört dörtlük bir Nihat Hatipoğlu performansı sergiliyor. Ailesiz yaşanmayacağını söyleyen, kendi düzmece duygusallığına kapılarak gözyaşlarına boğulan Berhudar, Avrupa’nın en büyük cezaevi inşaatını teftiş etmekten kıvanç duyuyor. Maketteki insanları konuşturarak yahut örnek hücreler yaparak dalga geçiyor.
Nil, beyaz yakalı kimliğiyle bir daha doğuyor. Evlendikten daha sonra çalışma hayatından koptuğu için gasp edildiğine inandığı bir kimlik bu… Mesleğine dönmek isteği duyuyor. aslında toplumsal etraf arayışında… Bir şirkette işe girdiğini, evlenip boşandığını söylüyor yeni etrafına, bu kadar rahat palavra söylemesinin arkasında yaptıklarını yasal görmesinin hissesi yadsınamaz. Üniversite imtihanına yetişmediği için kapıdan dönen Ege, toplumsal yardım çalışanı Seher ile ilgi kurarken farklı biri oluyor, kıssalar yazıyor. İçlerinde gerçeği arayan sadece Ece… Küçük kız yanıtların peşinde, insanlığı yaralayan şeyleri öğrenmek istiyor ağabeyinden: Açlık, savaş, veba… Tüm bu ikilikler, iki uçlu kimliklerin dizide bir doğrusallığa denk düştüğünü söyleyebiliriz. Zira palavralar, sahipleri tarafınca -acıya sebep olsalar da- kaçınılmaz görülüyorlar.
CAMINA TAŞ DEĞMEYEN MESKENDEN GELECEK GÖRÜNMEZ!
Dizinin politik taraftan en civcivli kısmı “baktığı yer”… Uysallar sise bir rezidanstan bakıyorlar. Bırakın insanları konutların dahi karınca üzere göründüğü bir yükseklikten… Oktay Uysal plaza çalışanı, ruhunu işverene satmış, o derece satmış ki işverenin karısı Uysallar’ın ruhunu kavanoza koyarcasına görüntüye alıp sergileyebiliyor. Çalışmasına da “Uysallar’ın ruhu” ismini veriyor. Nil “bedenimle aklım tıpkı yerde değil” derken her ikisinin de tıpkı inançlı bahçede, tıpkı tel örgüler arkasında, öteki başka bloklarda olduğunu biliyoruz. En samimileri Oktay Uysal bile punk hayatını yeni arkadaşlarına barınma imkânı ve sermaye sağlayarak destekliyor. Gündüzleri uysalken gecelerini tam manasıyla isyankâr bir yaşama ayırmıyor, ötekiler’e bir şeyler verme, öteki hayatı’ndan bir şeyler alma muhtaçlığı duyuyor.
Bu noktada, plazanın bilmem kaçıncı katından baktığımızda iki telaffuz dikkat çekmekte… Birincisi Suat’ın Nil’i tavlamak için giriştiği geveze seansların birinde “sınıf kavramı yalnızca otomotiv bölümünde var” deyişi ve bu biçimde olmadığını kavrayacak şuurda bulunmasına rağmen Nil’in bunu onaylaması… Tahminen kur oyununu bozmaması… Şaşırtan sayılmaz. Nil de, çocukları Ege ile Ece de sınıflarına nazaran yaşıyorlar. Ege temizlikçileri azarlıyor, Ece kâğıt toplayıcı çocuklar için okul seyahatine toplanan parayı çalıyor, yardıma muhtaç komşusuna satıp parasını kullansın diye telefon veriyor. Çocuk aklı ve âlâ niyet lakin nihayetinde sınıf imkânları!
İkinci telaffuz ise Yağmur’un tiradı… “Uysallar”da itici bir güçle yüklü Yağmur. Üst seviye beyaz yakalıyı dahası bayan kimliği ve daha hayli da “bireyin teslimiyeti” üzerinden köleleştirilmiş beyaz yakalıyı karşılamakta… Hani tam da “benim beyaz yakalı arkadaşlarım var, uygun insanlar” diyeceğiniz tipten… Uygun ancak özünde… Yağmur olsa yağmaz! Onun da çenesine vurmuş, beden lisanı yardım daveti adeta… Daima kıpırdıyor “beni, mutlu kaldığım bu cehennemden çıkarın” daveti… Şad ama toplumsallığını bir cehennemin orta yerine kurduğunun farkında. O’na karşın o’nu kurtarmalı! Kıymetli bir tiradı var; şenlik sinemalarını eleştiriyor. “Onları ayakta tutan biziz, en sadık müşterileri biziz, bir daha de bize saldırıyorlar”a gelen şeyler söylüyor. Sahnede asıl soru şu: Yağmur’un tiradı gerçek mi? Yani Saylak ile Günday kendi ayaklarına mı ateş ediyorlar? İçtenler mi? Dizinin geneline baktığımızda isyanın plaza çalışanları tarafınca başlatılmayacağını söylemek mümkün. En besbelli ileti bu… esasen “Uysallar” çürümüş bağların alternatifini çizmeyip “nasıl olabileceğini” açıklayamasa da nasıl olmayacağını bildiriyor ve “çıkmaz bu yol bir yere” diyor.
Plaza, rezidans, işverene biat, devlete itaat, sise dumana sinmek, elinde sopa olana pısmak, Silivri’den korkmak, günü kurtarmak… Bunları geçeceksiniz! Camına taş değmeyen meskenden gelecek falan görünmez. Seher’in atmak istediği taş muhatabı bir cam bulabilmeli yoksa bu yol bir yere çıkmaz. Öyleyse Yağmur’un tiradını samimi bir özeleştiri sayabiliriz. Yağmur’un kendini bilmezliği Mert’in korkaklığında doğrulanıyor. Attığı bir tweet yüzünden sabah akşam gözaltına alınacağını düşünen Mert (İbrahim Selim) giderek çözülüyor. Mert’in bu çözülüşü plazanın her katına öteki başka yansıyor. Yağmur’da esaret, Oktay’da ikilem, Suat’ta yozlaşma… Çıkamazlar bir yere!
GÖNLÜK YOKSA EZİLMEYE…
“Uysallar”da kolaycı bir yan var. Netflix’in “Azizler”, “Uysallar” vb. isimler taşıyan ve orta üst sınıf sonları bir türlü aşamayan hikayeleri, meselelerin toplum genelindeki yansımasına da set çekiyor. Baskı altında Türkiye’ye tek bir sınıfın gözünden bakmaya zorlanıyoruz.
Dizide üç değerli meşakkatten daha kelam edebiliriz. Birincisi bayan sığınma konutlarındaki tedirginliğin Yağmur ve Zehra üzerinden “üst sınıflarda istekli kölelik” düzebir daha eşitlenmesi. İkincisi Ege’nin depresyonunun “17 yaşında ne olacağıma karar vermeye zorlanıyorum” üzere zorlama bir külfete indirgenmesi. Üçüncüsü ise Moloz karakterinin zayıf bir öyküyle sunulması… Bu üç sorunu ve göndermelerle şişirilmiş metnin hikayeyi vakit zaman aksatmasını dışarıda tutarsak dizi kendi damarını yakalıyor ve çok pak akıyor. Fakat bunların da ötesinde “Uysallar”ın o denli bir havası var ki izlediğinizde “bu dizi önemli” diyorsunuz. Saylak-Günday ikilisi bunu hissettirmeyi başarmış. Öte yandan oyunculuklar anlatıdaki tansiyonu canlı tutuyor ve senaryo düştüğünde omuz veriyor. Haluk Bilginer ile Uğur Yücel’e aslına bakarsan söylenecek kelam yok. Lakin Öner Erkan’ın da ismini yavaş yavaş büyük oyuncular ortasına yazdırdığını görüyoruz. Songül Öden ise oyunculuk yükü bakımından kritik bir rolde… Dizi boyunca dolup finalde taşıyor. İniş çıkışlar en hayli onun karakterine yazılmış. Nezaket Erden de rolüyle bütünleşmiş. Üzerine biraz daha oynanabilirmiş. Daha doğrusu karakteri tek istikametli bırakılmış; çeşitlendirilebilirmiş.
Toparlarsak, “Uysallar”ın bir manifesto havası estirdiğini, yetersiz bir tahlil sunmasına rağmen zorbalığa itirazı çok kuvvetli lisana getirdiğini söyleyebiliriz. Son bir kelamımız de Oktay Uysal’a: Gönlün yoksa ezilmeye, uzaklara gitmen gerekmez, Rio meskeninin önünde!
* Roland Barthes, Camera Lucida, s. 38, 1996, Altıkırkbeş Yayın.